In Memoriam: 8 sleutelthema's waarmee Paus Franciscus de wereld veranderde

“Do not put off till tomorrow the good you can do today. You may not have a tomorrow.” Deze gevleugelde uitspraak van Don Bosco bracht Paus Franciscus regelmatig in de praktijk. Zijn pontificaat, dat twaalf jaar duurde (2013-2025), werd gekarakteriseerd door belangrijke hervormingen en toonde een uitgesproken houding ten opzichte van de kerkelijke structuren. Franciscus’ erfenis wordt bepaald door verschillende sleutelthema’s die zijn invloed op de Kerk en de wereld zullen blijven vormen.

1. Hij maakte barmhartigheid het hart van zijn pontificaat 

Op de eerste Wereldgebedsdag voor de Armen lunchte paus Franciscus met vijftienhonderd arme mensen in de Pauluszaal. Voor daklozen in het Vaticaan regelde hij slaapplekken, een kapper en hij liet douches voor hen installeren. Paus Franciscus stond bekend om zijn diepe toewijding aan barmhartigheid. Vanaf het begin van zijn pontificaat riep hij op tot mededogen, vergeving en zorg voor de kwetsbaren. Zijn nadruk op een kerk die openstaat voor iedereen, zijn inzet voor sociale rechtvaardigheid en zijn oproep tot liefdevolle naastenliefde raakten miljoenen harten. 

Meer van zijn eenvoudige, maar sprekende gebaren:
 

• Hij betaalde de huur voor gezinnen die hun huis zouden verliezen.
• Hij belde zelf mensen die hem brieven schreven, ook onbekenden.
• Hij koos voor een bescheiden auto en woonde niet in het pauselijk paleis, maar in een gastenverblijf.
• Hij waste op Witte Donderdag de voeten van gevangenen en migranten.

2. Hij brak met machtsstructuren binnen de Kerk 

Geen gouden tronen of pauselijke pracht. Franciscus wilde een Kerk zonder hiërarchische afstand, waar priesters niet heersen, maar dienen. Hij bond de strijd aan met klerikalisme, de machtsstructuren binnen de Kerk die priesters en bisschoppen in een dominante onaantastbare positie plaatst. Franciscus sprak zich regelmatig uit tegen klerikalisme en benadrukte dat de Kerk een gemeenschap moest zijn die dicht bij de mensen staat, met nadruk op eenvoud en dienstbaarheid in plaats van macht en prestige. Hij pleitte voor een herbezinning op de roeping van priesters en de geestelijkheid, waarbij dienstbaarheid aan anderen centraal staat.

3. Hij gaf vrouwen een belangrijkere plaats in de Kerk 

Paus Franciscus zette zich in voor een meer inclusieve benadering van vrouwen in de Kerk. Hij benoemde meer vrouwen in belangrijke posities binnen de kerkelijke organisatie en sprak zich regelmatig uit voor een grotere rol van vrouwen in de Kerk. Het diaconaat en priesterschap bleef evenwel voorbehouden aan mannen, wat voor veel vrouwen als teleurstellend werd ervaren. Desondanks erkende hij de cruciale bijdrage van vrouwen aan de Kerk en het belang van hun stem in kerkelijke aangelegenheden. Een uitvloeisel hiervan was de benoeming van zuster Simone Brambilla tot prefect van het Dicasterie voor Instituten van Gewijd Leven en Sociëteiten van Apostolisch Leven, de eerste benoeming van een vrouw tot prefect van een Dicasterie. Zuster Nathalie Becquart werd de eerste vrouw met stemrecht op een bisschoppensynode.

4. Hij hervormde de Kerk met het oog op dienstbaarheid 

Onder paus Franciscus werden belangrijke hervormingen doorgevoerd, zowel op administratief als financieel gebied. Hij richtte zich op de bevordering van transparantie binnen de Romeinse Curie en bestreed de corruptie binnen het centrale bestuursorgaan van de Kerk. Ook pleitte hij voor decentralisatie en meer samenwerking met lokale kerken. Hij streefde ernaar de Kerk meer open en transparant te maken, met meer nadruk op pastorale zorg en minder op macht en prestige.

5. Hij zag religieuzen als de motoren van verandering in de samenleving

Paus Franciscus besteedde veel aandacht aan religieuzen, onder wie de Salesianen en Zusters van Don Bosco – mannen en vrouwen die hun leven in dienst van God hebben gesteld door een leven van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid. Hij was zelf Jezuïet en voelde zich daarom diep verbonden met religieuze gemeenschappen. Hij moedigde religieuzen aan om hun roeping trouw te blijven, met nadruk op het dienen van de armen en kwetsbaren, en hen uit te dagen om als profeten van verandering in de samenleving te fungeren. Hij benadrukte de noodzaak van eenvoud en nederigheid in het leven van religieuzen en spoorde hen aan om een rol te spelen in de vernieuwing van de Kerk.

6. Hij schreef messcherpe encyclieken

Paus Franciscus schreef verschillende belangrijke encyclieken die de sociale leer van de Kerk verduidelijkten en aanscherpten. De bekendste daarvan zijn Lumen Fidei (2013), Laudato si’ (2015), Fratelli tutti (2020) en Dilexit nos (2024). In Laudato si’ legde hij de nadruk op de zorg voor het milieu, die hij beschouwde als een morele en ecologische crisis die de wereld in haar greep houdt. Hij pleitte voor een wereldwijde verantwoordelijkheid om de natuur te beschermen en kwetsbare groepen te ondersteunen. In Fratelli tutti riep hij op tot wereldwijde solidariteit, broederschap en het bestrijden van ongelijkheid, met bijzondere aandacht voor vluchtelingen en sociaal kwetsbare groepen. Deze encyclieken markeerden paus Franciscus als een paus die in Gods Naam het belang van sociale gerechtigheid en ecologische verantwoordelijkheid hoog in het vaandel droeg.

7. Hij streed tegen seksueel misbruik met vastberadenheid 

De bestrijding van seksueel misbruik binnen de Kerk was een van de belangrijkste uitdagingen van paus Franciscus. Hij toonde zich vastberaden in zijn pogingen om misbruikschandalen aan te pakken en de verantwoordelijken ter verantwoording te roepen. Hij richtte commissies op en verbeterde de procedures voor het behandelen van misbruikzaken, waaronder de oprichting van een aparte rechtbank voor dergelijke zaken. Hoewel hij werd geprezen voor zijn toewijding, werd hij ook bekritiseerd vanwege de snelheid en effectiviteit van sommige van zijn maatregelen. Paus Franciscus vroeg religieuzen zich actief in te zetten voor het aanpakken van seksueel misbruik en het creëren van een cultuur van veiligheid, verantwoordelijkheid en transparantie. Hij stelde religieuze gemeenschappen verantwoordelijk voor hun rol in het bevorderen van een veilige en respectvolle omgeving voor iedereen. De nadruk op verantwoordelijkheid was een essentieel aspect van zijn visie op de Kerk en haar ethische verplichtingen.

8. Hij zette het synodaal proces in gang 

Franciscus nodigde iedereen uit om mee te praten over de toekomst van de Kerk – niet alleen bisschoppen, maar ook leken en vrouwen. Hervorming binnen de Kerk, aanpak van misbruik, verbetering van de positie van vrouwen en bestrijding van klerikalisme, kwamen samen in het synodaal proces (2021-2024). Dit proces was een uitnodiging aan alle geledingen in de Kerk om mee te praten over het staan van de RK Kerk in de wereld. De toekomst zal uitwijzen of er langs deze weg een nieuwe manier gaat ontstaan waarop de Kerk bestuurd zal worden

"Paus Franciscus liet een Kerk achter die uitgedaagd werd om menselijker te zijn. Zijn leven getuigde van het geloof dat je de wereld kunt veranderen met kleine, concrete daden van liefde. Zijn pontificaat werd echter ook gekarakteriseerd door weerstand, zowel intern als extern, tegen sommige van zijn meer vernieuwende ideeën. De toekomst van de Kerk zal in de handen liggen van zijn opvolger, die zal moeten beslissen in hoeverre hij voortbouwt op de fundamenten die paus Franciscus heeft gelegd. Wat zeker is, is dat paus Franciscus de Kerk heeft uitgedaagd om relevanter en rechtvaardiger te worden in een snel veranderende wereld", betoogt Pater Dr. Mark-Robin Hoogland C.P., voorzitter van de Konferentie van in Nederland gevestigde Religieuzen (KNR). 

"Moge zijn erfenis van geloof, dienstbaarheid, en zorg voor de zwakken de Kerk blijven inspireren en richting blijven geven voor de komende generaties. In de exhortatie Evangelii Gaudium (2013) zette paus Franciscus al de lijnen uiteen die zijn pontificaat zouden bepalen en die ons, ook de religieuzen in Nederland, zullen blijven inspireren."

Exhortatie Evangelii Gaudium (2013)
Laten we naar buiten treden om aan allen het leven van Jezus Christus aan te bieden. Ik herhaal hier aan de Kerk wat ik vaak gezegd heb aan priesters en leken in Buenos Aires. Ik verkies een gehavende Kerk, gekneusd en vuil omdat ze de straat is opgegaan, eerder dan een Kerk die ziek is omdat ze in zichzelf zit opgesloten, gehecht aan het comfort van haar eigen zekerheden. Ik houd niet van een Kerk die in het middelpunt wil staan en die uiteindelijk de gevangene wordt van een kluwen van bepalingen en procedures. Als iets ons een heilige onrust en wakker geweten moet blijven bezorgen, dan is het dat zovelen van onze broeders en zusters zonder de kracht, het licht en de troost van de vriendschap met Jezus Christus leven, zonder een geloofsgemeenschap die hen opneemt, zonder een horizon die zin en leven geeft. Meer dan de vrees ons te vergissen, hoop ik dat we bezield blijven door de vrees opgesloten te zitten in structuren die ons een valse bescherming geven, in normen die ons tot onverbiddelijke rechters maken, in gewoontes waarin we ons comfortabel voelen, terwijl er buiten een uitgehongerde menigte wacht en Jezus maar voor ons blijft herhalen: “Jullie moeten hun te eten geven.” (Mc 6,37) (Evangelii Gaudium 49)

Paus Franciscus, rust in vrede.

Bron: KNR